دین جاودانی و جهانی اسلام، با وجود همه سختی‌ها، مخالفت‌ها و کارشکنی‌ها، با صبر و استقامت و پایداری  پیامبر اکرم(ص) با رشد چشمگیر و شکوفایی بی‌نظیر خود در حال پیشرفت بود. دشمنان تمام نقشه‌هایشان نقش برآب شده و به زمان بعد از پیامبر(ص) امید بسته بودند تا به خیال خام خود، با مرگ پیامبر(ص) نهضت جهانی و حیات‌بخش اسلام را متوقف نموده و از میان بردارند.

قرآن کریم می‌فرماید:
أَمْ يَقُولُونَ شَاعِرٌ نَّتَرَبَّصُ بِهِ رَيْبَ الْمَنُونِ؛(1) دشمنان پیامبر(ص) می‌گویند: او شاعری است که ما انتظار مرگ او را می‌کشیم.
از سوی دیگر جامعه نوپای اسلامی در محاصره دشمنان خطرناکی قرار گرفته. دشمنانی چون روم و ایران و منافقین داخلی که هر کدام به تنهایی کافی بود، نهال نوپای اسلام را از پای درآورند. با وجود چنین موقعیت حساسی، بسیار طبیعی، بلکه ضروری است، پیامبر رحمت(ص) وعقل کل عالم خلقت، دین اسلام و امتش را که اذیت‌های غیر قابل وصفی برای آنها متحمل شده، تنها وسرگشته رها نکند، بلکه برای ماندگاری دین مبین و پایداری دستورات شرع مقدس، تمام مقدمات و برنامه‌ریزی‌های لازم را به انجام رساند.
ابتدایی‌ترین راه تضمین ماندگاری آیین جهانی اسلام نیز، انتخاب رهبری آگاه، دلسوز، مدیر و مدبر است‌که بدون اشتباه و خطا امت اسلام را به سرمنزل مقصود برساند.
با قطع نظر از محاسبات عقلی و دلائل فلسفی، علمی و جامعه‌شناختی که نشان‌دهنده انتخاب رهبر توسط پیامبر(ص) است، اخبار و روایات فراوان حتی آیات قرآنی متعددی وجود دارد که به صراحت اعلام می‌کنند: پیامبر گرامی(ص) در طول دوران رسالت خود در مقاطع مختلف جانشین خود را معرفی نموده و مسأله رهبری بعد از خود را از حیطه انتخاب امت خارج کرده است. از میان موارد فراوانی که پیامبر اکرم(ص) جانشین خود را معرفی کرده، روشن‌تر و صریح‌تر از همه، روز عید غدیر است که تاریخ شیعه و سنی آن را ذکر کرده‌اند وموردانکار هیچ فرقه‌ای هم ‌واقع نشده‌است.

جانشین پیامبر(ص) از نظر شیعه
جانشینی پیامبر(ص) از دیدگاه مذهب تشیع یک منصب الهی است که از طرف پروردگار عالم به بهترین و شایسته‌ترین فرد روی زمین داده می‌شود. پیامبر اکرم(ص) سرسلسله اشرف مخلوقات و برگزیده قادر متعال و آورنده شریعت اوست و در تمام خصوصیات یگانه است، لذا باید شخصیتی هم‌تر‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌از با خود را بعنوان جانشین معرفی نماید تا جوابگوی نیازهای جامعه باشد و مسائلی را که نیاز به تفسیر و توضیح و بیان دارد، بدون اشتباه و خطا و با قوت و دقت از عهده برآید.
پس از نظر شیعیان، جانشین پیامبر(ص) علاوه بر حکومت‌داری و اداره سیاسی و اجرای شریعت مقدس اسلام، باید مبین و مفسر احکام اسلامی و تکمیل‌کننده قوانین و دستورات دینی باشد که پیامبران به اوصیای خود می‌سپارند.(2). بنابر نظر فوق شئون امامت با نبوت در مواردی یکسان است و شرایطی که برای پیامبر(ص) لازم است، برای امامت نیز لازم است، مانند:

1. پیامبر(ص) معصوم است، امام(ع) نیز باید معصوم باشد.
2. پیامبر(ص) داناترین فرد به احکام شریعت است، امام(ع) نیز باید داناترین فرد نسبت به احکام دین باشد.
3. نبوت یک مقام انتصابی است، پیامبر(ص) را خدای علی اعلی معرفی کرده، معرفی امام نیز باید از طرف پروردگار عالم باشد.
شرایط سه‌گانه فوق همان‌طور که در پیامبر(ص) معتبر است، در جانشین او نیز به همان دلیل معتبر است.(3) پس خدای دانای به ضمایر، چنین شخصی را انتخاب و جهت جانشینی پیامبر اکرم(ص) به پیامبرش اعلام ‌نموده و پیامبر اکرم(ص) نیز با دستور صریح پروردگار عالم، این جانشین را در روز غدیر خم به جهانیان معرفی می‌نماید.

واقعه غدیر
پیامبر گرامی(ص) در سال دهم هجری جهت انجام فریضه و تعلیم مناسک حج به مکه عزیمت نمود این سفر به علت مصادف شدن با آخرین سال عمر پیامبر اکرم(ص) به حجة الوداع نامیده شد. تعداد بسیاری از مردم به شوق همسفری و آموختن مناسک با رسول خدا(ص) همراه شدند. اهالی مکه وجماعتی ازیمن که به همراه علی بن ابیطالب(ع) آمده بودند، به آنان می پیوندند. تعداد حاجیان این سال را تا 120 هزار نفر شمرده‌اند(4) باشکوه‌ترین حجی که تا آن تاریخ، خانه کعبه به خود دیده است.
پیامبر اکرم(ص) مناسک حج را به پایان رسانده با همان جمعیت انبوه راهی مدینه می‌شوند در بین راه منطقه‌ای به نام جحفه قرار داردکه راه‌های مدینه، مصر و عراق از آنجا منشعب می‌شود و برکه‌آبی به نام غدیر خم در نزدیکی آن قرار دارد. وقتی کاروان به این منطقه رسید، جبرئیل  مهم‌ترین فرمان الهی را بر پیامبر اکرم(ص) نازل می‌کند:
يَا أَيُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ مَا أُنْزِلَ إِلَيْكَ مِنْ رَبِّكَ وَإِنْ لَمْ تَفْعَلْ فَمَا بَلَّغْتَ رِسَالَتَهُ وَاللَّهُ يَعْصِمُكَ مِنَ النَّاسِ (5)؛ ای پیامبر! آنچه از طرف پروردگارت بر تو نازل شده، به مردم ابلاغ کن، و اگر چنین نکنی، رسالت او را انجام نداده‌ای و خداوند تو را از خطرات احتمالی مردم حفظ می‌کند.
رسول گرامی(ص) دستور می‌دهد: آنها که جلو رفته‌اند، بازگردند و عقب‌مانده‌ها برسند. هنگام نماز ظهر پیامبر(ص) با مردم نماز را بجای می‌آورد. پس از نماز در میان مردم بر فراز منبری از زین شتران قرار گرفته و با صدایی رسا خطبه جاودانی و تاریخی خود را از منبر غدیر به گوش مردم و همه جهانیان می‌رساند. پس از حمد و ثنای الهی و ایراد بیاناتی می‌فرماید: خداوند مولای من و من مولای مؤمنان هستم و بر آنها از خودشان اولی و سزاوارترم. هان ای مردم! هر کس من مولا و رهبر او هستم، علی مولا و رهبر اوست.

پیامبر اکرم(ص) این جمله را 3 بار تکرار کرد(6) و سپس ادامه داد:
پروردگارا دوست بدار کسی که علی را دوست دارد و دشمن بدار کسی که علی را دشمن دارد. خدایا یاران علی را یاری کن و دشمنان او را خوار و ذلیل گردان. پروردگارا علی را محور حق قرار ده. سپس فرمود: لازم است حاضران به غایبان خبر دهند و دیگران را از این امر مطلع نمایند.

اکمال دین
هنوز همایش باشکوه غدیر خم ادامه داشت که فرشته وحی نازل شد و به پیامبر اکرم(ص) بشارت داد که خداوند امروز دین خود را تکمیل کرد.
قرآن کریم می‌فرماید:
الیوم یئس الذین کفرو من دینکم فلا تخشوهم و اخشون.
الیوم اکملت لکم دینکم و اتممت علیکم نعمتی و رضیت لکم الاسلام دینا(7).
در این روز کافران از دین شما ناامید شدند. پس از انها نترسید و از (مخالفت با) من واهمه داشته باشید. امروز با معرفی علی(ع) بعنوان جانشین پیامبر اکرم(ص) دین و آیین شما را کامل کردم و نعمت خود را بر شما تمام نمودم و دین اسلام را به عنوان آیین جاودانی شما پسندیده و برگزیدم.

تبریک و تهنیت به علی(ع)
پس از این واقعه مردم به امیرالمؤمنین(ع) تبریک و تهنیت می‌گویند. زودتر از سایر صحابه ابوبکر و عمر خود را به آن حضرت رسانده و ولایت امیرالمومنین علی(ع) را با عبارات زیر به آن  حضرت(ع) تبریک می‌گویند: بخّ بخّ لك يا ابن أبي طالب أصبحتَ و أمسیتَ مولاي ومولا كل مؤمن و مؤمنة؛ یعنی: زهی آفرین بر تو ای پسر ابوطالب، برای همیشه مولای من و مولای هر مرد و زن مؤمن شدی.
ابن عباس می‌گوید: و جبت و الله فی اعناق القوم؛ به خدا سوگند ولایت علی(ع) بر ذمه همه واجب شد.
این خلاصه‌ای از واقعه غدیر است که شیعه و سنی بر آن اتفاق نظر دارندو روایت آن متواتراست.

غدیر در روایات
پیامبر اکرم(ص) :
یَومِ غَدیرِ خُم اَفضَل اَعیادِ اُمَّتی(8)؛ روز غدیر خم بالاترین عیدهای امت من است.
حضرت امام علی(ع):
ولایت و سرپرستی مرا رسول خدا(ص) در روز غدیر خم بر شما واجب کرد(9).
پیامبر اکرم(ص):
روز غدیر خم روزی است که خداوند دین خود را در آن روز برای شما کامل نموده و نعمت خود را بر امت من در آن روز تمام نمود و اسلام را به عنوان دین برای آنها پسندید(10)
حضرت امام صادق(ع):
اعمال و عبادات در روز «عید غدیر» برابر با هشتاد ماه عبادت است و سزاوار است در آن روز بسیار ذکر خدا گفته شود و صلوات بر محمد(ص) فرستاده شود و مردان در این روز بر اهل خانه بذل و بخشش مضاعف داشته باشند.(11).
حضرت امام علی بن موسی الرضا(ع):
روز غدیر خم در بین روزهای قربان و فطر و جمعه هم‌چون ماهی تابناک در بین ستارگان است.
روز غدیر خم روزی است که دین کامل گردید و بینی شیطان به خاک مالیده شد و آن روزی است که اعمال شیعه و دوستان خاندان حضرت محمد(ص) پذیرفته می‌شود.(12)
حضرت امام صادق(ع):
«غدیر» همان‌ روزی است که پیامبر اکرم(ص) امیرالمؤمنین(ع) را به رهبری قوم گماشت و پرده از برتری او برداشت و آشکار ساخت که علی(ع) جانشین اوست. پس پیامبر اکرم(ص) آن روز را روزه گرفت و این همان روز عبادت، اطعام و نیکی به برادران است و خشنودی خدا و خواری ابلیس در همین روز است.(13)
حضرت فاطمه زهرا(س):
فما جَعَلَ اللّهُ لاَِحَدٍ بَعْدَ غَديرِ خُمٍّ مِنْ حُجَّةٍ وَ لا عُذْرٍ(14)؛ خداوند پس از غدیر خم، هچ عذر و بهانه‌ای باقی نگذاشت.
حضرت امام باقر(ع):
هنگامی که در غدیر پیامبر(ص) فرمود: هر که من مولای اویم، این علی مولای اوست، خداوند آیه نازل کرد که امروز دین شما را کامل کردم(15)

اعمال عید غدیر
الف) شب عید غدیر، شب باشرافتی است. سید بن طاووس در اقبال دوازده رکعت نماز به یک سلام باکیفیتی مخصوص برای این شب با دعایی نقل کرده است.
ب) روز عید غدیر عید الله اکبر، عید آل محمد(ص) و عظیم‌ترین اعیاد است و اعمال آن چند چیز است:
1. روزه گرفتن که کفاره 60 سال گناه است.
2. غسل نمودن.
3. زیارت امیرالمؤمنین(ع) با زیارات وارده مخصوصه و زیارت امین الله.
4. دو رکعت نماز هنگام زوال خورشید (بهتر است رکعت اول حمد وسوره قدر و رکعت دوم حمد وسوره توحید باشد) و پس از نماز به سجده رود و صد مرتبه شکر خدا بجا آورد و آنگاه دعای وارده را بخواند و سپس به سجده رود و صد مرتبه الحمد لله و صد مرتبه شکراً لله بگوید.
5. نیم ساعت قبل از زوال، غسل نماید و دو رکعت نماز بگذارد در هر رکعت بعد از یک حمد، قل هو الله ده مرتبه، آیة الکرسی ده مرتبه و انا انزلناه ده مرتبه بخواند که ثواب آن مقابل صد هزار حج و صد هزار عمره بوده و موجب برآورده شدن حاجات دنیوی و اُخروی خواهد بود. ان شاء الله.
6.خواندن دعای ندبه.
7. تهنیت گفتن هنگام ملاقات مؤمنین؛ بگوید: الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِي جَعَلَنَا مِنَ الْمُتَمَسِّكِينَ بِوِلاَيَةِ أَمِيرِ الْمُؤْمِنِينَ وَ الْأَئِمَّةِ عَلَيْهِمُ السَّلاَمُ.
8. صد مرتبه بگوید: الحمد لله الذی جعل کمال دینه و تمام نعمته بولایة امیرالمؤمنین علی بن ابیطالب(ع).
9. زینت کردن و پوشیدن لباس‌های نیکو و استعمال بوی خوش.
10.شادی کردن و شاد نمودن شیعیان و تبسم بر ایشان.
11.عفو و گذشت از مؤمنین و برآوردن حاجات آنها و زیارت مؤمنین.
12.صله ارحام، توسعه بر عیال، هدیه فرستادن برای خویشان و مؤمنین.
13.اطعام مؤمنان و روزه‌داران که هر کس مؤمن روزه‌داری را افطار دهد، برابر است با افطار دادن صد هزار پیامبر و صدیق و شهید.
14.شکر الهی فراوان بجا آوردن به جهت نعمت بزرگ ولایت.
15.بسیار صلوات فرستادن مخصوصاً در عبادت.
16.  اجرای عقد اخوت با مؤمنین. به این صورت که دست راست خود را بر دست راست برادر مؤمن بگذارد و بگوید:
َاَخَیْتُکَ فِی اللَّهِ وَ صَافَیْتُکَ فِی اللَّهِ وَ صَافَحْتُکَ فِی اللَّهِ وَ عَاهَدْتُ اللَّهَ وَ مَلَائِکَتَهُ وَ کُتُبَهُ وَ رُسُلَهُ وَ أَنْبِیَاءَهُ وَ الْأَئِمَّةَ الْمَعْصُومِینَ (ع) عَلَى أَنِّی إِنْ کُنْتُ مِنْ أَهْلِ الْجَنَّةِ وَ الشَّفَاعَةِ وَ أُذِنَ لِی بِأَنْ أَدْخُلَ الْجَنَّةَ لَا أَدْخُلُهَا إِلَّا وَ أَنْتَ مَعِی
آنگاه برادر مؤمن در جواب بگوید:أَسْقَطْتُ عَنْکَ جَمِیعَ حُقُوقِ الْأُخُوَّةِ مَا خَلَا الشَّفَاعَةِ وَ الدُّعَاءِ وَ الزِّیَارَةِ.
ترجمه: با تو در راه خدا برادری و یک رویی می‌نمایم و دست می‌دهم و با خدا و ملائکه‌اش و رسولان و انبیاء و امامان معصوم علیهم‌السلام پیمان می‌بندم که اگر من ازاهل بهشت و اهل شفاعت بودم وبه من اجازه ورود به بهشت داده شد، وارد آن نشوم مگر اینکه تو نیز همراه من باشی. آنگاه برادر دینی در جوابش بگوید: قبول کردم و بعد بگوید: همه حقوق برادری را از تو ساقط کردم، مگر شفاعت، دعا و زیارت را.

پیام‌های غدیر
امامت استمرار حرکت انبیاء و خط رسالت است.
تحقق امامت و نصب جانشین از طرف خدا مهم‌ترین و بالاترین موضوع دینی است.
پذیرش و تحقق واقعه غدیر برای منافقین سخت و بلکه غیر ممکن است.
در پناه نظام امامت و ولایت است که همه اعمال و مناسک دینی ارزشمند می‌شود.
نصب حاکم اسلامی از طرف خداوند است.
مخالف ولایت در دنیا و آخرت ذلیل و خوار خواهد بود.
عدم هوشمندی مردم و خیانت خواص، نظام ولایی را آسیب‌پذیر می‌کند.
دیانت بدون امامت مساوی است با شیطنت.
سیاست و دیانت نبوی باقی به بقای سیاست و دیانت علوی است.
سیاست از دیانت جدا نیست.
عدم تحقق نظام امامت و ولایت، مایه نقص دین است.
نظام ولایی بالاترین نعمت برای مردم است.
نصرت الهی شامل دوستان و یاران امیرالمؤمنین(ع) است.

منابع و مآخذ:

1.     طور، 30.

2.   از نظر اهل سنت خلافت یک منصب عرفی و عادی است و هدف از این مقام جز حفظ کیان ظاهری و شؤون مادی مسلمانان چیز دیگری نیست. (فروغ ولایت، ص 128).

3.     برگرفته از فروغ ولایت، ص 9-128.

4.     فروغ ولایت، ص 134.

5.     مائده، 67.

6.     احمد بن حنبل می‌گوید 4 بار تکرار کرد.

7.     مائده، 3.

8.     بحار، ج 97، ص 110.

9.     الغدیر، ج 1، ص 340.

10.امالی، شیخ صدوق.

11.ثواب الاعمال، 172.

12.المراقبات، 555.

13.بحار، ج 98، ص 323.

14.دلائل الامامه، ص 122.

15.درالمنثور، 2/259.

غلامرضا نجفی

به سفارش سازمان تبلیغات اسلامی قم